دستورالعمل نگهداری و بازرسی دستگاه اتوکلاو

 دستگاه اتوکلاو یکی از ضروری ترین تجهیزات دندانپزشکی و هر مرکز درمانی دیگری است. نگهداری از دستگاه اتوکلاو از دو جهت از اهمیت بالایی برخوردار است. اول اینکه در صورت از کار افتادن آن تمام کارهای مطب نیز به حالت تعلیق در می آیند و دوم از این نظر که این دستگاه قیمت بالایی دارد و طبیعتا بهتر است تا جایی که می توانیم به درستی از آن نگهداری کنیم. در این مقاله قصد داریم تا چک لیست اتوکلاو را بررسی کنیم و وظایف کاربر دستگاه را به طور کامل شرح دهیم. 

اتوکلاو آزمایشگاهی چیست؟

اتوکلاو از مهمترین دستگاه ها و تجهیزات آزمایشگاهی می‌باشد که با استفاده از حرارت بخار آب تحت فشار، جهت استریل نمودن (سترون سازی) کاربرد دارد. سترون سازی به معنای استریل نمودن یا نابود کردن تمامی اشکال حیات (میکروبی) از طریق حرارت بخار آب تحت فشار و یا مواد غیر متحرک که شامل روش هایی همچون شیمیایی و غیر شیمیایی است می‌شود. این دستگاه بیشترین کاربرد را در پزشکی برای استریلزاسیون و همچنین در صنایع شیمیایی برای به عمل آمدن پوشش ها و پکلانش لاستیک و همچنین سنتز هیدوترمال استفاده می‌شود. برای مطالعه کامل در مورد اتوکلاو آزمایشگاهی می توانید به مقاله "10 نکته که در هنگام خرید اتوکلاو کمکتان می کند" مراجعه کنید. 

کاربر دستگاه کیست؟

کاربر دستگاه به شخصی گفته می شود که تنظیم، نگهداری، نظافت و استفاده از دستگاه به عهده او است که مستلزم دانستن حداقل دانش فنی عمومی در حوزه کاری خود می باشد. حال می خواهیم بررسی کنیم که به عنوان کاربر دستگاه اتوکلاو دقیقا وظیفه ما چیست.

استفاده از دستگاه اتوکلاو

استفاده از اتوکلاو به طور کلی به شرح زیر است:

• اتوکلاو را روشن کنید.
• درب اتوکلاو را باز کنید. در اتوکلاوهای با حجم زیاد، این فرآیند به صورت الکترومکانیکی و در اتوکلاو های متوسط و کوچک معمولا به صورت دستی انجام می شود. 
• حالا ابزار و تجهیزات از پیش آماده شده (طبق پروتکل ها ابتدا باید ابزار تمیز و ضدعفونی شوند) را داخل سبدها و طبقات اتوکلاو قرار می دهیم و در اتوکلاو را می بندیم.
• متناسب با ابزاری که درون اتوکلاو قرار داده ایم، چرخه استریلیزاسیون را انتخاب می کنیم. به طور معمول دکمه متناسب با چرخه مورد نیاز را فشار می دهیم که به طور خودکار چرخه برنامه ریزی شده را آغاز می کند. از این لحظه به بعد، فرآیند استریل آغاز می شود.
• بعد از پایان چرخه، در اتوکلاو را باز می کنیم و اقلام استریل شده را از آن خارج کرده و در آن را برای حفظ گرمای داخل آن می بندیم. 

منبع: مقاله Autoclave Sterilization Process Guide وب سایت tuttnauer 

توجه داشته باشید که اتوکلاوها بسته به کارخانه سازنده آن ها ممکن است در جزئیات کاری با یکدیگر تفاوت داشته باشند اما نحوه عملکرد آن ها به طور کلی یکسان است. اما بهتر است حتما پیش از شروع کاتالوگ و دفترچه راهنمای دستگاه خود را با دقت مطالعه کنید. 

اتوکلاو رو میزی کلاس بی وکیوم دار مدل MATISA برند آویکو

اتوکلاو رومیزی کلاس بی 25 لیتری مربعی مدل Cubic برند آویکو

اتوکلاو رومیزی کلاس بی 32 لیتری عمیق مربعی مدل Cubic برند آویکو

دستگاه اتوکلاو پزشکی مدل SERENA برند Reverberi

اتوکلاو کلاس B رومیزی حجم 23 لیتر برند شیماز

چک لیست دوره ای دستگاه اتوکلاو

دستگاه اتوکلاو از جمله دستگاه هایی است که نیاز به رسیدگی در سیکل های متفاوت روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه دارد. 

در وهله اول باید با مفهومی به نام کالیبراسیون (Calibration) آشنا شویم. 

کالیبراسیون چیست؟

طبق قوانین استاندارد، کالیبره کردن یک وسیله یا کالیبراسیون، به معنی مقایسه و اندازه گیری آن با استانداردهای تعیین شده و تشخیص میزان خطای آن است. به عبارت ساده تر، اندازه گیری و صحت وسیله اندازه گیری در مطابقت با مرجع تایید شده را کالیبراسیون می گویند. بسیاری از افراد کالیبراسیون یک دستگاه را کاری زمان بر و پرهزینه می دانند اما باید بدانید که تنها یکی از مزایای کالیبراسیون دستگاهی مانند اتوکلاو، بالا بردن دقت آن است.  

چگونه اتوکلاو را کالیبره کنیم؟

کالیبراسیون اتوکلاو بهتر است هر 6 ماه یکبار انجام شود. برای این کار مراحل زیر را طی کنید:

• کالیبراسیون تایمر: برای این کار یک کرنومتر را آماده کنید و به محض شروع کار اتوکلاو براساس تایمر آن را به کار بی اندازید. اگر زمان ثبت شده توسط کرنومتر و تایمر اتوکلاو یکسان نبود، اختلاف میان آن دو به عنوان ضریب تصحیح در نظر گرفته می شود. 
• کالیبراسیون دما: برای اعتبار سنجی دمایی اتوکلاو کافیست از یک دما سنج با محدوده سنجش بالا استفاده کنید. اتوکلاو را در بالاترین دما تنظیم کنید. بعد از خنک شدن اتوکلاو، دماسنج را خارج کنید و دمای آن را با دمای ثبت شده توسط اتوکلاو تطبیق دهید. اگر هر دو یک عدد را نشان نمی دادند، اختلاف میان آن دو ضریب تصحیح است. 
• کالیبراسیون فشار: پیش از کالیبره کردن فشار، باید زمان و دمای اتوکلاو کالیبره شده باشند. سپس اتوکلاو را روشن کنید و دما را روی 121 درجه سانتی گراد تنظیم کنید. در این حالت فشار دستگاه بتید 15 Psi را نشان دهد. این مقدار را روی گیج علامت بزنید، سپس با ضریب تصحیح اصلاح کنید. 

بازرسی های روزانه دستگاه اتوکلاو

هر روز پیش از شروع کار اطمینان حاصل کنید که دریچه های آب سرد، هوای فشرده و بخار باز هستند.

سوئیچی که سبب گرم شدن محافظ بیرونی اتوکلاو می شود، را فعال کنید. بعد از فعال کردن این کنترل، بخار میتواند به محافظ بیرونی اتاقک استریلیزاسیون وارد شود. وقتی بخار به اتاقک استریلیزاسیون وارد شد، فرآیند گرم شدن آغاز می شود. برای جلوگیری از اتلاف گرما در اتوکلاو تا زمان بارگذاری به منظور استریلیزاسیون بسته نگه دارید.

فشار در لوله تامین بخار دستگاه باید حداقل 5.2 بار باشد. طبق دستورالعمل های دستگاه از این موضوع اطمینان حاصل کنید. 

فشارسنج ها و دماسنج های دستگاه باید پیش از شروع کار آزمایش شوند.

باید از عدم نشتی تمام سیستم های اتوکلاو اطمینان حاصل کنید. 

هر روز بخش جلویی اتوکلاو که محل قرارگیری کنترلرها و دستگیره ها است را با پارچه مرطوب تمیز کنید. 

نکته: برخی از این کارها مانند تست دماسنج و فشارسنج اتوکلاو نه تنها به صورت روزانه بلکه پیش از آغاز هر سیکل استریلیزاسیون باید انجام شوند. 

منبع: مقاله Autoclave Service Checklist وب سایت ehs.washingtone.edu در تاریخ 17 ژوئن 2019

بازرسی های هفتگی دستگاه اتوکلاو

فیلتر آب را تمیز کنید و  اگر چیزی داخل آن گیر کرده است را خارج کنید. 

داخل اتوکلاو را با استفاده از مواد پاک کننده بدون کلر تمیز کنید. سبدهای داخل را فراموش نکنید. برای این کار دو نکته را در نظر بگیرید.

1.  اگر مجبور شدید از محلول های کلردار برای تمیز کردن اتوکلاو استفاده کنید، با استفاده از محلول های اسیدی روی آن را تمیز کنید و با آب زیاد شستشو دهید زیرا کلر اگر برروی سطح بماند باعث خوردگی آن خواهد شد. سطوح خارجی مقاوم به زنگ زدگی را با محلول پاک کننده ملایم تمیز کنید. می توان از حلالی مثل کلراید اتیلن استفاده کرد. از تماس آن با سطوح دارای روکش رنگ یا پلاستیک خودداری کنید.
2. هرگز از سیم یا اسکاچ، برای تمیز کردن داخل اتاقک استریلیزاسیون استفاده نکنید.

اگر اتوکلاو شما به صورت اتوماتیک باز و بسته می شود، حداقل هفته ای یک بار اطمینان حاصل کنید که به درستی کار می کند.

اگر اتوکلاو شما ژنراتور دارد، آب آن را خالی کنید. برای این کار، دریچه قرار گرفته روی بخش پایینی ژنراتور را برای خارج کردن محتویات آن باز کنید. به طور معمول این کار در پایان فعالیت های هفتگی انجام می شود.

هر هفته با استفاده از اندیکاتورهای بیولوژیکی یا شیمیایی عملکرد مناسب دستگاه را بررسی کنید. 

منبع: مقاله ?How frequently does my autoclave need preventative maintenance وب سایت news-medical در تاریخ 19 ژانویه 2022

بازرسی های ماهانه دستگاه اتوکلاو

اطمینان حاصل کنید که عملکرد فشارسنج ها همچنان مطابق با شرایط مورد انتظار است.

برای این که مطمئن شوید دریچه های ایمنی دستگاه به خوبی کار می کنند آن ها را دستی فعال کنید. برای این کار از یک پیچ گوشتی بزرگ استفاده کنید. اهرم فعال سازی را که معمولا در قسمت بالای دریچه قرار دارد را بعد از آن که مطمئن شدید صورت و بدنتان در مسیر بخار نیست، آن را باز کنید. دقت کنید که نشتی ای وجود نداشته باشد. 

• هشدار: اگر نشتی بخار برطرف نشود، درزها و اتصالات را به سرعت خراب خواهد کرد و کل سیستم دریچه های ایمنی باید جایگزین شود.

به واشر در روغن بزنید. از روغن و روش توصیه شده سازنده دستگاه استفاده کنید. بعضی سازندگان روش زیر را توصیه می کنند:

1. واشر را بردارید. برای این کار، لازم است با شل کردن مکانیسم های نگهدارنده (پیچ ها و صفحه ها) آن را از شیار باز کنید.
2. واشر و شیار را با الکل تمیز کنید تا ماده خارجی تاثیرگذار روی درز وجود نداشته باشد. سطح واشر باید صاف و تمیز باشد.
3. از روغن توصیه شده سازنده استفاده کنید تا بدنه واشر کاملا محافظت شود. بسیاری از سازندگان اتوکلاو از روغن گرافیت (Graphite Lubricant) مقاوم به دماهای بالا استفاده می کنند.
4. واشر را دوباره در جای خود قرار دهید. در اتوکلاوها با اتاقک چهارگوش، نصب واشر معمولا با قرار دادن آن در میان یک طرف شیار، بقیه در مقابل دو سمت دیگر این شیار انجام می شود تا به خوبی در محل قرار گیرند. و در اتوکلاوها با اتاقک گرد، نصب واشر از قسمت بالاتر شروع می شود و بدون آن که به آن ها فشار وارد شود به تدریج در داخل شیارها و در محل اصلی قرار می گیرند.

مطمئن شوید که درز دریچه های ایمنی شرایط مناسبی دارند.

داخل ژنراتور بخار را تمیز کنید. روش تمیز کردن ماهانه این بخش از دستگاه به شکل زیر است:

1. دو شاخه دستگاه را از پریز برق بیرون بکشید.
2. بخار را تخلیه کنید و منتظر بمانید تا دستگاه به دمای اتاق برسد.
3. محافظ جلوی ژنراتور را بردارید.
4. انتهای الکتریکی مقاوم های حرارتی (متغیر) را قطع کنید.
5. پیچ های محکم کننده صفحه جلو، جایی که مقاوم های حرارتی نصب می شوند را بردارید و صفحه جلو را باز کنید.
6. واشر را بررسی و در صورت لزوم آن را تعویض کنید.
7. جرم انباشته شده روی سطح مقاوم های حرارتی را پاک کنید. برای این کار از مواد توصیه شده کارخانه سازنده استفاده کنید ( اگر آب مورد استفاده مولد بخار بهسازی کامل نشده است، سطح مقاوم ها ورقه ورقه می شود.)
8. حالا برعکس مراحل بالا، دوباره قطعات دستگاه را سوار کنید.

توجه کنید که این بازرسی ماهانه بسته به میزان نیاز دستگاه به بررسی، می تواند ماهانه یا سه ماه یکبار اتفاق بیفتد. 

منبع: مقاله Cleaning and maintenance وب سایت tuttnauer 

بازرسی های سالانه دستگاه اتوکلاو

در مرحله آخر به بررسی هایی می رسیم که باید سالی یک بار انجام بگیرند. 

همه فیلترها را تمیز کنید.

سطح آب مخزن را بررسی و تنظیم کنید طوری که سطح آب در فاصله 20 میلی متری از حداکثر ظرفیت (نه کم تر و نه بیش تر) قرار داشته باشد.

فشار فنر دریچه دیافراگم (عکس زیر) را تنظیم کنید.

دریچه های ایمنی را باز، تمیز و تنظیم کنید.

فیلتر هوا را عوض کنید.

تا به این جا در مورد وظایف روتین یک کاربر دستگاه اتوکلاو صحبت کردیم. اما دستگاه اتوکلاو دارای بخش هایی نیز هست که تعمیر و بازرسی آن ها تنها از یک فرد متخصص بر می آید. موارد زیر بعضی نگهداری های تخصصی را شامل می شود که برای اجزا دستگاه طراحی شده و توسط تکنسین شرکت پشتیبان ارائه می گردد.

• نکته: چون اتوکلاوها طراحی های مختلفی دارند، نکته های قید شده در این جا فقط برای مدل های معینی از دستگاه قابل اجرا است.

نگهداری دریچه های سولونوئید

اگر بخواهیم به طور مختصر توضیح دهیم که دریچه سلونوئید چیست باید بگوییم که این ابزار معمولاً در راه‌اندازی شیر برقی به کار می‌رود. کار کرد دقیق این وسیله این است که جریان برق را تبدیل به حرکت خطی و در نهایت نیروی مکانیکی می‌نماید. به طور دقیق تر سولونوئید یک شیر الکترومکانیکی است برای قطع و وصل مسیر مایعات و گازها. سولونوئید انرژی الکتریکی را به انرژی مکانیکی تبدیل می کنند. این سولونوئید به واسطه جریان برق وارد شده به بوبین آن، عمل قطع و یا وصل جریان سیال را انجام می دهد.

برای نگهداری درست از این دریچه ها چهار کار باید انجام شود.

1. صدای تولید شده به وسیله بوبین ها (Bobbins or Solenoids) یا سولنوئیدها را بررسی کنید. وجود هرگونه صدای اضافی اعلام خطری است که نشانه بیش از حد داغ شدن سولنوئیدها در اثر عبور جریان برق غیرطبیعی است. با کاهش مقاومت (Z) مدار، جریان متناوب افزایش می یابد. زمانی که سولنوئید به طور مناسب با محافظ آهنی و بسته احاطه نشده باشد، چنین اتفاقی میفتد. در مدار آهن ربایی، وقتی سولنوئید انرژی دار می شود، گرد و خاک می تواند با جلوگیری از رسیدن محافظ به موقعیت نهایی، سبب ایجاد یک شکاف هوایی شود. قسمت بوبین و هسته اصلی آن را به دقت تمیز کنید، طوری که حرکت پیستون با جرم و کثیفی متوقف نشود.
2. واشرهای فنری (O-ring) بین سولنوئید و بدنه دریچه را پس از باز کردن، تعویض کنید.
3. چگونگی نصب دریچه سولنوئید را پیش از باز و جدا کردن آن مطالعه کنید. بعضی از انواع دارای علامت های مشخص نصب هستند، ولی بقیه فاقد چنین اطلاعاتی می باشند.
4. وقتی دریچه سولنوئید (Solinoid Valves) را جدا می کنید، موقعیت سوراخ هایی را که در تماس با محیط کار هستند، کنترل کنید تا دوباره بتوانید دریچه را سوار کنید.

مقاله "شیر برقی و سلونوئید ولو چیست" وب سایت btmco.ir 

تمیز کردن فیلتر بخار

محافظ دریچه را بردارید.

شبکه توری را بردارید.

آن ها را به دقت تمیز کنید.

شبکه توری را دوباره نصب کنید.

محافظ را دوباره در جای خود قرار دهید.

کلام آخر

اتوکلاو یکی از تجهیزات مورد نیاز در اکثریت مراکز درمانی می باشد. دستگاه اتوکلاو برای استریل تجهیزات استفاده می شود و برمبنای فشار و دما عملیات استریل را انجام می دهد. این دستگاه در عین ضروری بودن در کلینیک ها و مراکز درمانی، نگهداری سختی ندارد. اما لازم است که فردی متخصص وظیفه نگهداری را بر عهده بگیرد. اتوکلاو نیز مانند سایر تجهیزات دندانپزشکی باید به صورت روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه مورد بررسی قرار بگیرد. در این مقاله سعی شد تا این بازرسی ها را به صورت یک چک لیست برای شما آماده کنیم. از پر فروش ترین برندهای موجود در بازار ایران می توان به مواردی مانند اتوکلاو آویکو ، اتوکلاو FTZ ، وصال گستر Vesal Gostar، کاووش مگا، شیک طب، ریوربری و ... اشاره کرد که می توانید با مراجعه به کاتالوگ آن ها بهترین نوع استفاده از آن ها را نیز در اختیار داشته باشید.